Wprowadzenie do prawa autorskiego - tytułem wstępu

Architekci, jako przedstawiciele tzw. “wolnych zawodów”, w swojej pracy zawodowej, właściwie na każdym kroku natykają się na zagadnienia związane z ochroną utworów, licencjami, oraz umownymi zapisami dotyczącymi przenoszenia praw autorskich majątkowych, określania pól eksploatacji i innych zagadnień opartych na podstawie Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Niewątpliwie zagadnienia te potrafią nastręczyć wiele trudności w zrozumieniu i odróżnieniu ich od siebie. Stąd też powstał pomysł na cykl artykułów, których celem jest przybliżenie osobom na codzień związanym z pracą kreatywną i twórczą, zagadnień związanych z praktycznym stosowaniem prawa autorskiego. Niniejszy artykuł stanowi wstęp i ma na celu udzielenie odpowiedzi na pytanie czym jest a czym nie jest utwór, co jest niezbędne do dalszego poruszania się wśród przepisów.

Czym jest “Utwór”

Zgodnie z brzmieniem ustawy (art. 1 ust. 1) utworem jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia.

Powyższa definicja definiuje najwazniejsze pojęcie w prawie autorskim. Dlaczego najważniejsze? Ponieważ tylko utwory, tj. przejawy działalności twórczej spełniającej kryteria wskazane powyżej i ich twórcy mogą korzystać z ochrony zapewnionej przez przepisy ustawy.

W celu ułatwienia zrozumienia pojęcia utworu ustawodawca w art. 1 ust. 2 wskazał przykłady utworów, z tym zastrzeżeniem, iż jest to katalog otwarty i nie wyczerpuje całego pojęcia:

1)  wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe);

2)  plastyczne;

3)  fotograficzne;

4)  lutnicze;

5)  wzornictwa przemysłowego;

6)  architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne;

7)  muzyczne i słowno-muzyczne;

8)  sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne;

9)  audiowizualne (w tym filmowe).

Ponato, ustawodawca w art. 3 Ustawy, doprecyzowuje również pojęcie zbiorów i antologii i wskazuje w jakich okolicznościach mogą one korzystać z ochrony zapewnianej przez ustawę. Otóż zbiory, antologie, wybory, bazy danych spełniające cechy utworu są przedmiotem prawa autorskiego, nawet jeżeli zawierają niechronione materiały, o ile przyjęty w nich dobór, układ lub zestawienie ma twórczy charakter, bez uszczerbku dla praw do wykorzystanych utworów. Warto w tym miejscu przytoczyć wskazówki ustawodawcy na temat tego co utworem nie jest i co, tym samym nie podlega reżimowi przywołanej ustawy.

Otóż, zgodnie z art. 1 ust. 2[1] Ustawy Ochroną objęty może być wyłącznie sposób wyrażenia, ale już nie są objęte ochroną same odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne jako takie. Czyli, na przykład nie stanowią utworu wzory matematyczne, i tym samym dozwolone jest korzystanie z nich bez niczyjej zgody, natomiast podręcznik do matematyki opisujący dane wzory oraz zawierający ich omówienie i przykłady, już jest utworem w rozumieniu przytoczonego przepisu. Podobnie, utworem nie będzie na przykład idea (pomysł) dotycząca zaprojektowania budynku, natomiast przygotowany projekt już będzie podlegał ochronie.

Ponadto, zgodnie z treścią art. 4 Ustawy nie stanowią przedmiotu prawa autorskiego:

1) akty normatywne lub ich urzędowe projekty;

2) urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole;

3) opublikowane opisy patentowe lub ochronne;

4) proste informacje prasowe.

Przy czym, należy podkreślić, iż katalog wskazany w art. 4 Ustawy jest katalogiem zamkniętym, co oznacza również, iż nie można go  rozszerzać, ani interpretować rozszerzająco.

Z uwagi na to, iż w dalszym ciągu pojęcie utworu może stanowić problem, przytoczono poniżej kilka przykładów obrazów, które są i takich, które nie są utworami. Co powinno pozwolić na uchwycenia różnic.

Przykład nr 1

Stańczyk w czasie balu na dworze królowej Bony wobec straconego Smoleńska Jana Matejki namalowany w 1862 roku 

To jest utwór

Dlaczego?

• jest to przejaw działalności twórczej (pomysł, sposoby ukrycia alegorii, dobór kolorów, sposób wykonania);
• ma indywidualny charakter (niepodrabialny kunszt pracy Jana Matejki);
• został ustalony w określonej postaci (obraz);
• jest niezależy od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia.

To nie jest utwór 

Dlaczego?

• Nie jest przejawem działalności twórczej - ponieważ tylko opisuje rzeczywistość w oparciu o ogólnie znane zasady i reguły sporządzania rysunku technicznego;
• Nie posiada indywidualnego charakteru, ponieważ każdy (znając zasady sporządzania rysunku technicznego) jest w stanie w sposób identyczny przygotować taki rysunek;
• Pomimo tego, iż rysunek techniczny został ustalony w określonej postaci (obraz)
• Jest niezależny od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia.

Przykład nr 2

To jest utwór

Źródło: http://fotoforum.gazeta.pl/zdjecie/2637815,1,2,794,plan-mieszkania-503-m2.html

Dlaczego?

• jest to przejaw działalności twórczej (pomysł, sposoby aranżacji przestrzeni, dobór mebli, pomysł na przeznaczenie poszczególnych pomieszczeń);
• posiada indywidualny charakter, ponieważ każdy przygotowując rzut rozmieszczenia pomieszczeń oraz przygotowując pomysły na ich aranżację dobierze inne meble lub przeznaczy pomieszczenia na inne cele;
• rzut techniczny i aranżacja pomieszczeń została ustalona w określonej postaci (obraz);
• Jest niezależny od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia.

To nie jest utwór

Źródło: http://www.esej.strefa.pl

Dlaczego?

• Nie jest przejawem działalności twórczej - ponieważ tylko opisuje rzeczywistość w oparciu o ogólnie znane zasady i reguły sporządzania tego typu rzutów technicznych;
• Nie posiada indywidualnego charakteru, ponieważ każdy przygotowując rzut rozmieszczenia pomieszczeń stworzy podobny obraz;
• Pomimo tego, iż rzut techniczny został ustalony w określonej postaci (obraz);
• Jest niezależny od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia.

W tym miejscu należy odpowiedzieć sobie na dwa, bardzo istotne pytania. Mianowicie, od którego momentu (etapu pracy) możemy mówić o utworze oraz jakie formalności należy spełnić, aby utwór korzystał z ochrony zapewnionej przez ustawę.

Odpowiedź na pierwsze pytanie znaleźć można w art. 1 ust. 3 ustawy, który mówi, iż Utwór jest przedmiotem prawa autorskiego od chwili ustalenia, chociażby miał postać nieukończoną. Oznacza to, iż wszelkie projekty, które nigdy nie opuściły szuflad, desek kreślarskich lub dysków komputerów i nigdy nie ujrzały światła dziennego również podlegają ochronie takiej samej jak utwory ukończone i upublicznione.

Odpowiedź na drugie pytanie zawarta jest w art. 1 ust. 4, który mówi, że ochrona przysługuje twórcy niezależnie od spełnienia jakichkolwiek formalności. Innymi słowy nie jest konieczne rejestrowanie utworu w jakimkolwiek urzędzie lub podpisywanie go lub dokonywanie jakichkolwiek innych czynności wskazujących na związek twórcy z jego utworem. Nie mniej jednak zabiegi takie mogą się okazać pomocne w przypadku konieczności udowodnienia faktu wytworzenia utworu, lecz to zagadnienie na inny artykuł.

Podstawa prawna

USTAWA O PRAWIE AUTORSKIM I PRAWACH POKREWNYCH

z dnia 4 lutego 1994 r. (Dz.U. Nr 24, poz. 83)

tj. z dnia 1 sierpnia 2000 r. (Dz.U. Nr 80, poz. 904)

tj. z dnia 17 maja 2006 r. (Dz.U. Nr 90, poz. 631)

tj. z dnia 29 kwietnia 2016 r. (Dz.U. z 2016 r. poz. 666)

Art. 1 [Utwór]

1. Przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór).

2. W szczególności przedmiotem prawa autorskiego są utwory:

1)  wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe);

2)  plastyczne;

3)  fotograficzne;

4)  lutnicze;

5)  wzornictwa przemysłowego;

6)  architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne;

7)  muzyczne i słowno-muzyczne;

8)  sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne;

9)  audiowizualne (w tym filmowe).

2[1]. Ochroną objęty może być wyłącznie sposób wyrażenia; nie są objęte ochroną odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne.

3. Utwór jest przedmiotem prawa autorskiego od chwili ustalenia, chociażby miał postać nieukończoną.

4. Ochrona przysługuje twórcy niezależnie od spełnienia jakichkolwiek formalności.

Art. 3 [Zbiory]

Zbiory, antologie, wybory, bazy danych spełniające cechy utworu są przedmiotem prawa autorskiego, nawet jeżeli zawierają niechronione materiały, o ile przyjęty w nich dobór, układ lub zestawienie ma twórczy charakter, bez uszczerbku dla praw do wykorzystanych utworów.

Art. 4 [Wyłączenia]

Nie stanowią przedmiotu prawa autorskiego:

1) akty normatywne lub ich urzędowe projekty;

2) urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole;

3) opublikowane opisy patentowe lub ochronne;

4) proste informacje prasowe.